Нарық субъектілерінің экономикалық мінез-құлқы

Тұтынушылар мен өндірушілердің экономикалық мәдениеті.

Қоғамның экономикалық мәдениеті экономикалық қызмет үшін құндылықтар мен себептер, экономикалық білім деңгейі мен сапасы, адамның бағалауы мен әрекеттері, сондай-ақ экономикалық қатынастар мен мінез-құлықты реттейтін дәстүрлер мен нормалардың мазмұны болып саналады.. Қоғамның экономикалық мәдениеті экономиканың негізгі субъектілерінің, яғни тұтынушылар мен өндірушілердің мінез-құлқымен айқындалады.

Тұтынушылардың экономикалық мәдениеті тұтыну үрдісінде адамның экономикалық қызметінің шығармашылық шоғырлануын айқындайды. Тұтынушылық мінез-құлықтың негізгі сапалық сипаттамалары қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне байланысты және өз кезегінде осы қоғамның мінез-құлық үлгісін қалыптастырады. Тұтынушылардың мінез-құлқы дегеніміз – ұсынылған бағалар негізінде тұтынушылардың нарықтық сұранысын қалыптастыру процесі. Ал жақсы нәтижені адамның тұтыну процесіне қанағаттануы деп атаймыз.

Тұтынушының табысы бойынша белгілі бір уақыт кезеңі ішінде алынған тауарлардың және қызметтерді сатып алуға арналған ақшаның сомасы көрсетіледі. Халықтың ақшасы – халықтың болашақ қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ақшалай табыстың жинақталған бөлігі. Тұтынушыларға арналған шығыстар – тауарлар мен қызметтерді сатып алу құны, міндетті төлемдер мен жарналар, жылжымайтын мүлікті сатып алу, қаржы активтерінің ұлғаюы. Тұтыну бюджеті – отбасылық бюджет, отбасылық кірістер кестесі және белгілі бір уақыт кезеңі бойынша шығындар, көбінесе бір ай және бір жыл. Тұтынушылық несие – кредиторларға (банктер мен әртүрлі несие мекемелері), жеке тұлғаларға берілген қарыз.

Жоғары сапалы тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді ұсыну үшін әрбір тұтынушының құқықтары мен кепілдіктері Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 4 сәуірдегі № 274-IV «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» заңына сәйкес қорғалған.

Өндіруші (фирма) – қоғамды тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз ететін нарықтық экономиканың негізгі байланысы. Кез келген өндірушінің басты мақсаты – пайда табу. Пайда өнімнің сатылуынан түсетін табыс пен оны өндіру мен сатудың өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Өндіріс – жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін өндіріс факторларын пайдалану қызметі. Өндіріс көзі – бұл ресурстар. Ресурстар байлық жасау процесінде қолдануға болатын табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы. Өндіріс факторлары (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеті) – өндіріс процесіне іс жүзінде қатысатын ресурстар. Әрбір өндірістік фактор оның иесіне табыс әкеледі.

Заңды тұлға меншік құқығы, шаруашылық жүргізу немесе ағымдағы басқару құқығымен жеке меншікке ие ұйым болады және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттемелерді сатып ала алады, жүзеге асыра алады.

Жеке кәсіпкерлер – белгіленген тәртіпте тіркелген және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыра алатын тұлғалар.

Коммерциялық кәсіпорындар – бұл қызметінің басты мақсаты пайда табу болатын ұйымдар. Коммерциялық емес кәсіпорындар кәсіпкерлерді немесе тұлғаларды олар үшін ортақ проблемалардың белгілі бір ауқымын шешуге біріктіру арқылы қалыптасады, бұл ұйымдардың негізгі мақсаты пайда табу емес. Серіктестік – бұл екі немесе одан көп бірлескен иелерге тиесілі кәсіпорын. Оның артықшылықтары:

• Бассейндік серіктестер қосымша қаражат тартуға мүмкіндік береді;
• Әр серіктес өзінің шығармашылық идеясымен бөлісе алады;
• Серіктестік өте қарапайым және оған арнайы салық салынбайды.

Ал кемшіліктері мынандай:

• Көп жағдайда серіктестердің әрқайсысы шексіз мүліктік жауапкершілікке тартылады;
• Егер серіктестердің біреуі өз ісін тоқтатса, серіктестік ресми түрде жойылады. Серіктестік қызметті жалғастырған жағдайда олар жаңа келісім жасаулары тиіс.
• Серіктестік капиталының мөлшері шектеулі;
• Әріптестер фирманы басқару туралы әртүрлі көзқараста болуы мүмкін.

Серіктестік түрлері:

1) Жалпы серіктестік. Ұйымның барлық мүшесінде мүліктік жауапкершілік болады;

2) Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС). Мұндай серіктестіктің қатысушылары өз міндеттемелері үшін жауап бермейді және ЖШС қызметіне байланысты шығындарын олардың жарналарының құнына дейін көтереді;

3) Аралас (шектеулі) серіктестік толық және жауапкершілігі шектеулі серіктестерді біріктіреді;

4) Акционерлік қоғам (АҚ) немесе корпорация – өз қызметін жүзеге асыру үшін жеке және заңды тұлғалардан қаражат тарту мақсатында акциялар шығарылымына негізделіп құрылатын кәсіпорын.