Балуан Шолақ Баймырзаұлы, Сегіз Сері Баһрамұлы Шақшақов, Мәди Бәпиұлы, Естай Беркімбайұлы поэзиясы

Балуан Шолақ Баймырзаұлы – 1854-1919 жылдары өмір сүрген сал-серілер тобының көрнекті өкілі. Балуан Шолақтың азан шақырып қойған аты – Нұрмағамбет. Балуан Шолақ Хан тауында өмірге келгенмен, жер жаннаты Көкшетауда өмір сүрген. Балуан Шолақтың әкесі Баймырза ағаштан түйін түйетін ағаш шебері, анасы Қалампыр ерен күш иесі болған. Балуан Шолақ та жастайынан өнердің әр түріне құмартып өскен. Күресе кетсе жеңетін, бәйгеге шапса озатын ерекше өнер иесі болып өскен Балуан Шолақ ән-жырға да әуес болған.

Мен өзім он жасымнан зор-ақ едім,

Намаз бен оразаға олақ едім.

Барғанда о дүниеге кешір, Құдай,

Оң қолым отқа күйген шолақ едім, –

деп өзінің жайын өлеңмен жеткізген.

Балуан Шолақ өлеңдерінің қайнар көзі, бастау бұлағы – халық ауыз әдебиетінің үлгілері болған. Ақын өзінің «Қынжыл» өлеңінде:

Жапалақ құс болғанмен неге дәрі,

Жаманның кісілікке бар ма сәні?!

Жаманға айтқан сөзің еш қонбайды,

Ағады құлағынан сөздің бәрі, –

деп, ел ішіндегі пасықтық пен жамандықты сынаған. Балуан Шолақ өлеңдеріне өз өмірі арқау болғанын «Сентябрь» өлеңіндегі:

Бұл күнде отыз бесте мені жасым,

Қамалдың бұзып жүрмін тау мен тасын.

Кешегі сентябрьдің базарында

Көтердім елу бір пұт кірдің тасын, –

деген жолдардан көруге болады.

Балуан Шолақ есімімен бірге аталатын бір есім бар: ол – Ғалия есімі. Ақынның «Ғалия» әнінің жиырмаға жуық сөз мәтіні бар екені анықталған. Балуан Шолақ жан серігі Ақбоз атын:

Ақбоз ат, айналайын, менің қалқам,

Сен үшін талай тасты қылдым талқан, –

деп ерекше сүйіспеншілікпен жырлаған.

Балуан Шолақ Баймырзаұлы 1919 жылы 55 жасында қайтыс болған. Балуан Шолақтың: «Ғалия», «Дікілдек», «Сентябрь», «Қосалқа», «Желдірме», «Көкшетау», «Дүние», «Талдыкөл», «Қынжыл», «Кенже Қоңыр», т.б. ән-өлеңдері бар. Балуан Шолақтың өмірінен көрнекті жазушы С. Мұқанов «Балуан Шолақ» атты повесть жазған.

Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақов 1818 жылы Солтүстік Қазақстан өңірінде Баһрам батырдың отбасында дүниеге келген. Сегіз серінің шын аты – Мұхаммедқанапия. Әке-шешесінен ерте жетім қалған Сегіз сері атасы Шақшақ пен әкесінің інісі Жанат серінің тәрбиесінде өскен. Өзі білімді болған Шақшақ Сегіз серіні Омбы қаласындағы Сібір казак-орыс әскери училищесіне оқуға берген. Онда алты жыл оқыған Сегіз сері қазақ, шығыс, әдебиетінің үлгілерімен, қисса-дастандармен терең танысуға мүмкіндік алған. Сегіз сері «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының бір нұсқасын қағаз бетіне түсірген.

Сегіз серінің «Мақпал мен Сегіз» дастаны, «Ақбұлақ», «Гауһартас», «Өкініш», «Шомбал биге», «Не ғаріп?», «Үміт», «Қызғалдақ», «Еңлік», «Әйкен-ай» деген ән-өлеңдері бар.

Ақынның «Өкініш» өлеңі халық батыры Исатайды жоқтау түрінде шықса, «Шомбал биге» өлеңінде жағымсыз іс-әрекеттерімен халқына жақпаған би-манаптарды сынаған. «Не ғаріп?» деген терме-өлеңі адамның жасы, өмір мұраты туралы насихатқа, үлгіге құрылған.

Сегіз сері «Үміт», «Қызғалдақ» өлеңдерінде махаббаттты, шынайы сезімді жырлаған. Сегіз серінің бойындағы тағы бір ерекше қасиеті – балуандығы. Сегіз серіден қалған нақыл сөздер: «Өнерсіз өмір – бос өмір», «Тура айтқан тура қарайды», «Жаманға оқ өтсе де, сөз өтпейді», т.б. Сегіз сері Баһрамұлы 1854 жылы қайтыс болған.

Мәди Бәпиұлы – 1880-1921 жылдары өмір сүрген қазақтың сал-серілер тобының көрнекті өкілі. Мәди Бәпиұлының «Қарқаралы», «Қаракесек», т.б. ән-өлеңдері бар. Өлеңдеріне ақынның өз басындағы жағдайы арқау болған.

Естай Беркімбайұлы 1874-1948 жылдары өмір сүрген. Естайдың атын қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихына паш еткен атақты «Қорлан» әні. Сондай-ақ ақынның «Жайқоңыр», «Бір мысқал» деген өлеңдері бар.