Гидросфера

Жер шарының көп бөлігін су алып жатыр. Жер бетінің 361 млн шаршы шақырымы, яғни ¾ бөлігі Дүниежүзілік мұхиттың үлесіне тиеді. Бұл гидросфераның 94%-ын құрайды.

Гидросфера грек тілінен аударғанда "гидро" – су, "сфера" – шар деген мағына береді.

Құрлық бетіне түскен жауын-шашынның бір бөлігі буға айналып, қайтадан атмосфераға көтеріледі, ал екінші бөлігі өзенге немесе көлге барып қосылады, енді бір бөлігі жерге сіңеді. Үлкен-кішілі өзендер мұхитқа барып қосылады. Жерге сіңген су да жерастымен ағып, мұхитқа қосылады. Осындай айналымды Дүниежүзілік үлкен су айналымы деп атайды.

Тынық мұхитта бүкіл мұхиттың ең терең жері Мариан шұңғымасы орналасқан, оның тереңдігі 11022 м. Оны 1957 жылы орыстардың "Витязь" ғылыми зерттеу кемесі ашқан.

Тұрақты желдер мұхит ағыстарын туғызатын басты фактор. Африканың жағалауларынан батысқа қарай тұрақты түрде жел соғып отырады, соның әсерінен пайда болған ағыс экватор бойымен қозғала отырып, Америка жағалауларына барады да, Мексика шығанағынан Гольфстрим ағысы деп аталып, солтүстік шығысқа, Еуропа жағалауына бет алады.

Жер шарындағы ең ірі ағыс Батыс Желдері ағысы. Ағыс 30 000 шақырымға созылып жатыр, жылдамдығы 3,5 км сағат. Ол Антарктида материгін батыстан шығысқа қарай шеңбер жасап ағады.

Су – мұхит табиғатының басты құрамды бөлігі. Мұхиттың басым бөлігін алып жатқан зор көлемді суды су массалары деп атайды. Су массалары тұздылығы, тығыздығы, мөлдірлігі, оттегінің мөлшері мен жануарлар дүниесімен ерекшеленеді. Су массалары тереңдікке, географиялық ендікке, атмосфераның әсеріне байланысты қалыптасады.

        1-сурет. Дүниежүзілік су айналымы

Өзендер. Көлдер. Жерасты сулары. Мұздықтар

Өзен – айқын қалыптасқан тұрақты арнасы бар, судың белгілі ойпат арқылы табиғи қозғалатын орны. Өзендер жерасты суларымен, қар, жаңбыр суымен толығып отырады.

Өзеннің ағып шығатын жері оның бастауы деп аталады. Өзендер таулардағы мұздықтардан, көлдерден т.б. бастау алады. Өзен жүйесі – берілген өзен алабындағы өзендердің жиынтығы. Өзен жүйесі негізгі өзен мен оның салаларынан тұрады.

Жер шарындағы ең суы мол өзен Оңтүстік Америкадағы Амазонка өзені.

Жер шарындағы ең лайлы өзен – Хуанхэ өзені. Хуанхэ қытай тілінен аударғанда «сары өзен» деген мағына береді. Хуанхэ өзенінің лайлы болуының басты себебі – өзен сазды жынысты аумақты жермен ағып өтеді.

Жер бетіндегі суға толған ойыстарды көл деп атайды. Көлдердің теңізден айырмашылығы – оның мұхитпен байланысының жоқтығында. Жер шарындағы көлдер шығу тегі жағынан қалдық, тектоникалық, жанартаулық т.б. болып бөлінеді. Тектоникалық көлдер жердің қыртысындағы жарықтарға су жиналу нәтижесінде пайда болады. Мұндай көлдерге Байкал, Ыстықкөл, Зайсан көлдері жатады.

Байкал – Жер шарындағы ең терең көл. Байкал көлінде дүниежүзіндегі тұщы судың 20 пайызы шоғырланған. Байкал көліне ірілі-ұсақты 336 өзен құяды.

Байкал көлінің ашық күндері 40 метрге дейінгі тереңдігі көрініп жатады. Бұл көлде тіршілік ететін эпишура деп аталатын ұсақ шаяндар көлдің суын ластайтын балдырлармен қоректене отырып, көл суын тазартады.

Жер шарындағы ең ірі көл – Еуропа мен Азия аралығында орналасқан Каспий теңізі.

Каспий теңізі шығу тегі жағынан қалдық көл. Каспий көлін ауданының үлкендігіне байланысты теңіз деп атайды.

Жер қыртысының жоғарғы қабаттарында кездесетін бу, қатты, сұйық күйдегі суларды жерасты суы деп атайды. Жерасты суларының бірнеше түрі болады. 3-30 м тереңдіктегі суларды еспе су деп атайды. Ал артезиан құдықтары 50 -2700 м тереңдікте кездеседі.

Артезиан құдықтары деп аталатын терең шыңырау құдықтар ең алғаш рет Франциядағы Артуа провинциясында қазылып, пайдаланылуға берілген.

Артуа провинциясы ескі латынша Артезиа деп аталған. Артезиан суы өте таза, қысымы жоғары су. Артезиан суы мал шаруашылығы мен егін шаруашылығында кеңінен пайдаланылады.

2-сурет. Сарқырама 

3-сурет. Өзен

4-сурет. Мұзтау 

                                                                   5-сурет. Эхолот