ІІІ тарау. Пластикалық алмасу. Нәруыздың рибосомада синтезделуі. Транскрипция. Нәруыз синтезі тіршіліктің негізгі көзі

ДНҚ әр түрге тән қасиеттер мен ата-анадын берілген ақпараттарды өзінде сақтай отырып, оларды келесі ұрпақтарға нәруыздың биосинтезі арқылы береді. Ақуыздар қандай да болмасын тірі ағзаның қажетті компоненті. Ағзаның тіршілігіне қажетті зат алмасу, даму, өсу, қозғалу сияқты маңызды үрдістерді ақуыздардың қатысуымен жүретін биохимиялық реакциялар қамтамасыз етеді. Сондықтан да клеткаларда үздіксіз фермент-ақуыздар, гормон-ақуыздар, жиырылғыш ақуыздар, қорғаныш ақуыздар сияқты ақуыздар синтезделініп тұрады.

Генетикалық кодтың рөлін нуклеотидтер атқарады. Бұл нуклеотидтер үш-үштен үйлесімдік жасағанда, оның саны 64 болады. Ол 20 амин қышқылын кодтауға артығымен жетеді.

Генетикалық кодқа бірқатар маңызды қасиеттер тән. Ол триплетті: үш нуклеотид полипептидті тізбекке бір амин қышқылының қосылуын қамтамасыз етеді. Көпшілік амин қышқылдары бірнеше триплетпен кодталынады. Бір амин қышқылы әртүрлі триплеттермен кодталынады, дегенмен олардың бірінші екі нуклеотидтері әрқашанда бірдей болады.

Нуклеотидтерің комплементарлық принципіне сай ДНҚ-дан ақпараттық РНҚ “тіліне” аударылып жазылу принципін транскрипция деп атайды. Транскрипция процесі жасушаның ядросында жүзеге асырылады, яғни информосомада жазылады. Информосома − синтезделуге тиісті нәруыз молекуласының құрылымы туралы ақпарат жазылған денешік. Информосоманы қазақ ғалымы, академик М.Ә. Айтхожин ашқан.

Ядрода транскрипция процесінің негізінде аРНҚ молекуласы синтезделеді. Мұның негізінде трансляция процесі жүзеге асады. Транскрипция дегеніміз клетканың ішінде тұқым қуалаушылық ақпаратын тарату үрдісі кезінде ДНҚ-ның матрицасында жүретін РНҚ-ның биосинтезі.

Транскрипция процесі жасушаның ядросында жүзеге асырылады, яғни информосомада жазылады. Информосоманы қазақ ғалымы, академик М.Ә. Айтхожин ашқан. Информосома − синтезделуге тиісті нәруыз молекуласының құрылымы туралы ақпарат жазылған денешік.

Айтхожин Мурат Абенович (1939-1987)

Биосинтез реакциясына ДНҚ, РНҚ-ның үш түрі, сонымен қатар амин қышқылдары, ферменттер мен рибосомалар қатысады. Нәруыз биосинтезіне АТФ энергиясы жұмсалады.

1961 жылы француз ғалымдары Ф. Жакоб, А. Львов және Ж. Моно бактерия жасушасында жүретін нәруыз биосинтезінің реттелуін тәжірибе жүзінде анықтады. Тіршілік − материя қозғалысының ерекше күрделі формасы, оның негізі зат алмасуға келіп тіреледі. Зат алмасу нәруыздар мен нуклеин қышқылдарына тікелей байланысты.

А.М.Лвовь. Француз генетигі және вирусологі. Бактерия жасушасында жүретін нәруыз биосинтезінің реттелі механизмін ашты. Нобель сыйлығының лауреаты.

Жак Люсьен Моно.Француз биохимигі және микробиологі. Нәруыз биосинтезінің механизмін дәлелдеген. Нобель сыйлығының лауреаты.

Франсуа Жакоб.Француз микробиологі.Бактерия жасушасында жүретін нәруыз биосинтезінің реттелуін тәжірибе жүзінде анықтады. Нобель сыйлығының лауреаты.