+7 (727) 344 95 95
Толық ҰБТ тапсыру
Қазақша

iTest қолданбасын жүктеп алу

Мектеп емтихандарына ыңғайлырақ форматта дайындалыңыз

logo-device logotype logotype-float

Төл сөз, автор сөзі, төлеу сөз. Тыныс белгісі төл сөзді төлеу сөзге айналдыру жолдары
Алдыңғы конспект Келесі конспект
Конспект

Сөйлеушінің өз сөзінің ішінде біреудің айтқан сөзін дәл сол күйінде, ешбір өзгеріссіз беруі төл сөз деп аталады. Мысалы, «Мал жұтайды, өнер жұтамайды», – деген Абай. Осы сөйлемде «мал жұтайды, өнер жұтамайды» деген Абайдың сөзі ешқандай өзгеріссіз айтылған күйінде беріліп тұр.

 

Төл сөз тек біреудің айтқан сөзі ғана емес, ойлаған ойы, айтуға оқталған сөзі түрінде де беріледі. Мысалы, Айбала: «Еркем», – деп қала жаздап, аузын жиып ала қойды. «Түнімен осы суретті қалайда бітіруім керек», – деп ойлады қарт суретші.

 

Төл сөзбен байланысты айтылған сөйлеушінің өз сөзі автор сөзі деп аталады. Жоғарыдағы мысалдағы деген Абай, Айбала ... деп қала жаздап, аузын жиып ала қойды, деп ойлады қарт суретші – автор сөзі. Төл сөз бен автор сөзі «де» көмекші етістігінің деді, деп, деген, дейді, дегендей, дей жаздады, деген екен тұлғасындағы түрінің бірімен байланысады.

 

Төл сөз бен автор сөзінің орын тәртібіне, төл сөзді сөйлемнің хабарлы, сұраулы, лепті болуына қарай төл сөздің тыныс белгілері де әр алуан болады.

 

1. Төл сөз автор сөзінен бұрын орналасса, төл сөз бас әріппен жазылып, тырнақшаға алынады не алдынан сызықша қойылады. Егер төл сөз хабарлы сөйлем болса, соңына үтір, сұраулы сөйлем болса, сұрақ белгісі, лепті сөйлем болса, леп белгісі қойылып, автор сөзінің алдынан сызықша қойылады. Мысалы, «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар деген нәрселермен озады», – деген ұлы Абай. – Бекбергеннің қызын неге алып қашпақ болдыңдар? – деп сұрады үй иесі менен.

 

2. Төл сөз автор сөзінен кейін тұрса, автор сөзінен кейін қос нүкте қойылып, төл сөз не тырнақшаға алынады, не алдынан сызықша қойылады. Мысалы, А. Жұбанов былай деген: «Әр халықтың ана тілі – білімнің кілті». Әйел бір төбенің басына шығып алып былай деді: – Менің атым – әйел, мына қыздың анасымын.

 

3. Төл сөз автор сөзінің ортасына орналасса, автор сөзінен кейін қос нүкте қойылып, төл сөздің алдынан не сызықша қойылады, не төл сөз тырнақшаға алынады да, төл сөзден кейін не үтір, не сұрақ белгісі, не леп белгісі қойылады. Мысалы: Әйтілес қарт: – Аттың құлағында ойнайтын жас кезіміз, – деп бастады әңгімесін.

 

4. Автор сөзі төл сөздің ортасына орналасса, төл сөз тырнақшаға алынып немесе алдынан сызықша қойылып, автор сөзінің алдынан да, соңынан да сызықша қойылады да, төл сөздің екінші бөлігі кіші әріппен жазылады. Мысалы, «Осы бір тегін адам болмаған шығар, – деді Жалпақ балуан, – түнейік осы молаға».

 

Төл сөздің әрқайсысы жеке сөйлем болып айтылса, бас әріппен жазылып, автор сөзінің алдынан үтір (сұрақ не леп белгісі) мен сызықша қойылып, автор сөзінен кейін нүкте мен сызықша қойылады. Мысалы, – Баруын барарсың, елін де шабарсың, – деді Бала би. – Қалыңдықтың қызығына түсіп кетпей, қалың жылқыға да көзіңді сал.

 

5. Бір төл сөздің ішінде екінші төл сөз келген жағдайда алқашқысының алдынан сызықша қойылып, соңғысы тырнақшаға алынады. Мысалы, – Қазақ халқында «Ұлық болсаң, кішік бол» деген нақыл бар, – дегенді жиі айтатын ол.

 

Сөйлеуші тарапынан өзгеріске ұшырап, біреудің сөзінің тек мазмұнын ғана сақтап жеткізу төлеу сөз деп аталады.

 

Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру кезінде болатын өзгерістер:

– негізгі өзгеріс төл сөздің тұрлаулы мүшелерінде болады;

– бір жақтың орнына екінші жақ айтылады;

– автор сөзіндегі де етістігінің орнына айт, сөйле, сұра, бұйыр деген сияқты етістіктердің бірі айтылады.

 

Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру жолдары:

 

1. Төл сөздің баяндауышы етістіктің ашық райынан болса, төлеу сөзде ол сәйкес шақтағы есімшеге айналып, оған -дық, /дік жұрнағы, тәуелдік жалғауы және табыс септігі жалғанады да, толықтауыш болады.

2. Төл сөздің баяндауышы етістіктің бұйрық райынан болса, төлеу сөзде ол тұйық етістікке айналып, оған табыс не барыс септік жалғауы немесе туралы, жөнінде, жайында шылауларының бірі қосылып айтылады.

3. Төл сөздің баяндауышы есім сөздерден не тұйық етістіктен болса, төлеу сөзде ол сөзге тіркес екенін деген көмекші етістік айтылады. Төл сөздің бастауышы төлеу сөзде ілік септік жалғаулы анықтауышқа айналады.

4. Төл сөзде белгілі бір жақта тұрған сөз төлеу сөзде автор тарапынан басқа бір жақта тұрып айтылады.

5. Төл сөз сұраулы сөйлем болып, оның құрамында сұрау есімдігі болса, төлеу сөзде сол күйінде сақталады. Егер сұраулы сөйлем -ма/ме сұраулық шылауы арқылы жасалса, төлеу сөзде шылаумен айтылған сөз болымды-болымсыз түрде не антоним түрінде қосарланып айтылады.

6. Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда, автор сөзіндегі де етістігінің орнына айт, сұра, ойла, бұйыр, талап ет, ескерт деген сияқты айту, ойлау мәнді етістіктерінің бірі айтылады.

 

Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру жолдарының мысалдарының кестесі:

 

ТӨЛ СӨЗ

ТӨЛЕУ СӨЗ

– Қиындықтан қалай шығудың жолын мен білмеймін, – деді анасы.

Анасы қиындықтан қалай шығудың жолын білмейтіндігін айтты.

Әркім әртүрлі сөз айтып даурығып жатқанда, Сырбай: – Тоқтатыңдар! – деп ақырды.

Әркім әр үрлі сөзді айтып даурығып жатқанда, Сырбай тоқтатуын ақырып бұйырды.

– Қазақтың мұң-мұқтажына алтын діңгек болған сенбісің? – деді басын көтеріп. – Қайдан жүрсің?

Қазақтың мұң-мұқтажының алтын діңгегі екенін айта келіп, басын көтеріп, қайдан жүргенін сұрады.

– Сенімен сырымды бөлісейін деп келдім, – деді Гүлнұр.

Гүлнұр оған сырымен бөліскелі келгенін айтты.

– Баламды сізге бірер сағатқа қалдыруыма бола ма? – деп сұрады Айман көршісінен.

Айман көршісінен баласын бірер сағатқа қалдыруға болатынын-болмайтынын сұрады.

 



Сұрақтар

  1. Тыныс белгісі дұрыс қойылған төл сөзі бар сөйлемді табыңыз.

  2. Тыныс белгісі дұрыс қойылған сөйлемді көрсетіңіз.

  3. Төл сөздің автор сөзінен соң орналасқан түрін табыңыз.

  4. Төл сөзді анықтаңыз.

  5. Төл сөзі бар сөйлемді ажыратыңыз.

  6. Төл сөзі бар сөйлемді табыңыз.

  7. Төлеу сөзді көрсетіңіз.

  8. Төлеу сөзді белгілеңіз.

  9. Төлеу сөзді көрсетіңіз.

  10. Төл сөздің төлеу сөзге айналу жолының дұрысын көрсетіңіз.

    – Енді кері қайтуға бола ма? – деп сұрады жауынгерлер.

  11. Автор сөзі қандай етістіктің көмегімен берілетінін көрсетіңіз.

  12. Төл сөзге тыныс белгілері дұрыс қойылған нұсқаны табыңыз.

  13. Төл сөзге тыныс белгілері дұрыс қойылған нұсқаны көрсетіңіз.

  14. Төл сөзге тыныс белгілері дұрыс қойылған нұсқаны белгілеңіз.

  15. Төл сөздің орналасу тәртібіне қарай тыныс белгілерін көрсетіңіз.

    Әбеке-ау, мұны сіз естімеп ne едіңіз деп күліп сөйледім.

  16. Бір төл сөздің ішінде екінші төл сөз келгенде қойылатын тыныс белгілерін көрсетіңіз.

  17. Төл сөзге қатысты сызықшаны табыңыз.

  18. Тыныс белгісінің дұрысын анықтаңыз.

  19. Төлеу сөздің анықтамасын көрсетіңіз.

  20. Төлеу сөзді сөйлемді табыңыз.

  21. Төл сөзді сөйлемді көрсетіңіз.

  22. Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді көрсетіңіз.

  23. Төл сөзді сөйлемді көрсетіңіз.

  24. Сөйлемдегі төл сөздің баяндауышы төлеу сөзде қай сөйлем мүшесі болатынын көрсетіңіз. «Адамның баласы бол», – деген хакім Абай.

  25. Төл сөздің баяндауышы есім сөздерден болса, төлеу сөзде қандай өзгеріске ұшырайтындығын көрсетіңіз.

  26. Тыныс белгілері дұрыс қойылған төл сөзді анықтаңыз.

  27. Төл сөздің анықтамасын көрсетіңіз.

  28. Төл сөздің баяндауышы етістіктің бұйрық райынан болса, төлеу сөзде қандай өзгеріске ұшырайтындығын көрсетіңіз.

  29. Тыныс белгісі дұрыс қойылған көп құрамды төл сөзді табыңыз.

  30. Сөйлемге қажетті тыныс белгіні табыңыз.

    Өзім алып шықсам қайтеді деп ойлады Бүркітбай.

  31. Тыныс белгісі дұрыс қойылған төл сөзді табыңыз.

  32. Көп құрамды төл сөзді табыңыз.

  33. Тырнақшаның қойылу себебін анықтап, дұрысын табыңыз.

    Сарқылмас сөзі таудың бұлағындай,

    Сиқыр сөз көлдің сұлу құрағындай.

    Жортады желмаядай шал кеңеске,

    «Осылай болған екен, шырағым-ай».

  34. Төл сөзді сөйлемді көрсетіңіз.

  35. Тыныс белгісінің қойылғанын көрсетіңіз.

  36. Төл сөзді сөйлемді табыңыз.

  37. Көп құрамды төл сөзді табыңыз.

  38. Сөйлемге тән тыныс белгісін қойыңыз.

    Қаражан ай сенен де мырза бай болар ма екен?

  39. Төл сөзді сөйлемді табыңыз.

  40. Тырнақша дұрыс қойылған сөйлемді табыңыз.

  41. Тыныс белгісі дұрыс қойылған төл сөзі бар сөйлемді табыңыз.

  42. Төл сөздің автор сөзінен соң орналасып тұрған түрін көрсетіңіз.

  43. Төлеу сөз (-дер)

  44. Тыныс белегісі дұрыс қойылған төл сөзді белгілеңіз.

Қате туралы хабарландыру