IV тарау. Қос жынысты және дара жынысты гүлдер. Гүл формуласы

Бір гүлде аталық пен аналық болса (мақта, қызанақ, картоп, лалагүл) – қос жынысты. Аталық немесе аналық қана болса дара жынысты дейді. Тек аталығы бар болса аталық гүл, аналығы ғана болса аналық гүл дейді. Аталық гүлдер мен аналық гүлдер бір өсімдікте болса – бір үйлі (жүгері, асқабақ, қайың, орман жаңғағы). Аталық гүлдер бір өсімдікте, аналық гүлдер екінші өсімдікте дамыса – екі үйлі (қос үйлі) (қарасора, қалақай, терек, тал) болғаны (1-сурет). Жыныссыз гүлдерде жыныс мүшелері (аталық пен аналық) дамымайды. Мысалы, күнбағыс, гүлкекіре және т. б. себет гүлшоғырының шетіндегі гүлдер жыныссыз болғандықтан, жеміс бермейді.

1-сурет. 1. Бір үйлі өсімдік (жүгері): а) аталық гүлі; ә) аналық гүлі. 2. Екі үйлі (қос үйлі) өсімдік: а) талдың аталық сырға гүлдері; ә) аналық сырға гүлдері.

Гүл формуласы

2-сурет. Қызғалдақ гүлінің жазып көрсетілген үлгісі.

Формула дегеніміз гүл құрылысын дағы, гүл бөліктерінің атын бас әрпімен белгілеу. Халықаралық атауы: тостағаншасы– Са(Саlyx), күлтесі Со(Соrolla), жай гүлсерік Р(Реrіgonіum), аталық А(Аndroeceum), аналық G(Gynoeceum).

Аталық гүл (Марс белгісі).

Аналық гүл (Шолпан белгісі).

Қосжынысты гүл ; дұрысгүл немесе ; бұрысгүл немесе . Гүл бөлімдері біріккен болса саны жақшаға алынады, көп болса шексіз белгі қойылады. Гүл бөлімдері екі шеңбер бойына орналасса сандарының арасына қойылады. Мысалы, 4 күлтесі 2 шеңберге орналасса 2+2 деп жазылады. Мысалы: Қызғалдақ (тюльпан) гүлінің формуласы (2-сурет):

Итмұрын:

Картоп:

Асбұршақ:

немесе

Гүл формуласы қазақша әріптермен былай таңбаланады: Т – тостағанша жапырақша; К – күлте жапырақша; А – аталық; Ж – (жатын) аналық.

Мысалы: 1. Қызғалдақ (тюльпан) гүлінің формуласы:

талдауы: дұрысгүл, қос жынысты жай гүлсерікті, күлтесі 6 – екі шеңбер құрып орналасқан, аталығы 6 – екі шеңберге орналасқан, аналығы біріккен 3 жеміс жапырақшасынан тұрады.

2. Итмұрын гүлінің формуласы:

талдауы: дұрысгүл, қос жынысты, қос гүлсерікті, тостағаншасы 5, күлтесі 5. Аталық пен аналығы көп (шексіз).

3. Картоп гүлі:

талдауы: дұрысгүл, қос жынысты, тостағаншасы мен күлтесі 5 біріккен, аталығы 5, аналығы біріккен 2 жеміс жапырақшасынан тұрады.

4. Асбұршақ гүлі:

немесе күлте саны 3+(2) деп жазылады.

талдауы: бұрысгүл, қос жынысты, қосгүлсерікті, тостағаншасы біріккен 5, күлтесінің біреуі желкен, екеуі ескек, екеуі біріккен қайықша сондықтан 1+2+(2) деп жазылады. Кейде К₃₊₍₂₎ деп алуға да болады. 10 аталығының тоғызы жіпшесінен біріккен, жақшаға алынады, бір аталығы бос А₍₉₎₊₁ деп жазылады.